مسجد کوفه یکی از قدیمی ترین مساجد تاریخ اسلام است که در اواسط قرن هفتم میلادی بنا شد. این مکان یکی از چهار مسجد مهم برای شیعیان پس از مسجدالحرام، مسجدالنبی و مسجد قبا است که در ۱۲ کیلومتری شمال شهر نجف واقع شده است.

گفته می شود مسجد کوفه ابتدا توسط حضرت آدم (ع) ساخته شده و پس از مسجدالحرام، قدیمی ترین مسجد جهان است. در کتب اسلامی آمده که اینجا محل زندگی حضرت نوح (ع) و مکان ساختن کشتی او بوده است.

مسجد کوفه، محل دفن «مسلم بن عقیل» پسر عموی امام حسین (ع) است که پیش از واقع کربلا در این شهر شهید شد.

«هانی بن عروه» و «مختار ثقفی» از دیگر شخصیت های بزرگ تاریخی و مذهبی هستند که در این مسجد به خاک سپرده شده اند. مکان های خاصی در مسجد مشخص شده اند که محل نماز گزاردن امام سجاد (ع) و امام جعفر صادق (ع) از آن جمله اند.

مساحت کنونی این بنا حدود 11 هزار مترمربع است ، چهار مناره و دو در اصلی دارد. گذرگاه های طاقدار این مسجد ، ستون هایی از جنس مرمر دارد که از شهر «حیره» به این منطقه آورده شده اند و هریک 20 متر طول دارند. مساحت کل مسجد حدود 100 مترمربع است.

«کرسول» تاریخ شناس و کارشناس معماری اهل کشور انگلیس، طراحی این مسجد را که بر پایه ستون های متعدد بنا شده، یادآور «آپادانا»ی ایران می داند.

این مسجد در سال های طولانی، مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته و تغییرات زیادی داشته است. کاشی کاری های آن یادگاری حکومت صفویان در قرن هفدهم و هجدهم میلادی است. 28 برج دایره وار دیوارهای خارجی ساختمان را دربرگرفته اند.

گفته می شود قدمت این برج ها که ریشه ای دو متری در دل خاک دارند، به زمان صدر اسلام می رسد.

حفاری باستان شناسان نشان می دهد که این برج ها هم توسط مجموعه دیگری از ستون ها در زیر زمین حمایت می شوند.

آخرین تحولی که در معماری مسجد کوفه پدید آمد، در سال 2010 رخ داد و چهره ای جدید به آن بخشید. برای تزیین این بنا از طلا و دیگر سنگ های قیمتی مانند الماس و یاقوت استفاده شد و گوشه گوشه آن با نام حضرت علی (علیه السلام) مزین شد.

در همین دوران برای محراب محل شهادت مولا علی بن ابی طالب ضریحی مطلا نصب شد که در ساخت آن از نقره ، یاقوت و الماس هم استفاده شده است. در جای جای دیوارهای مسجد آیات قرآن با طلا و به خط کوفی نقش بسته است. گنبد مسجد کوفه هم از جنس طلا ساخته شده است.

سنگ های مرمر این مسجد از یونان وارد شده اند و از جنس همان سنگ هایی هستند که در کعبه به کار رفته اند.

فرش های ایرانی با نقش ونگار خیره کننده شان زیر پای زائران این مکان مقدس خودنمایی می کنند.

در قسمت جنوبی مسجد کوفه، ویرانه های دارالاماره امویان دیده می شود که دیواره هایی به عرض چهار متر مساحت 170 مترمربعی آن را دربرمی گرفته اند.

در معماری اسلامی ، دارالخلافه درست پشت محراب واقع می شد و دلیل آن، ورود راحت تر به مسجد، بدون رد شدن از میان صف های نمازگزاران بوده است.

این دارالاماره که معماری آن به سبک قلعه های ساسانی بوده، در سه دوره تاریخی بازسازی شده و مورد استفاده قرار گرفته است. اولین دوره آن در زمان فتح عراق به دست مسلمانان، دومین دوره در زمان حکومت امویان و سومین آن، در عصر عباسیان بوده است.

در متون اسلامی از امام علی (ع) که مسجد کوفه را به عنوان محل خلافت خود برگزید، نقل شده که گفته اند: ای مردم کوفه، خداوند متعال چیزی به شما عطا کرد که به هیچ کسی نداده است؛ مسجد و عبادتگاه شما را برتری داد که در آن خانه آدم (ع)، نوح (ع)، ادریس (ع) و مصلای حضرت ابراهیم (ع) و برادرم خضر (ع) و مصلای من است. این مکان یکی از چهار مسجد بافضیلت است که روز قیامت شبیه شخص مُحرِمی که لباس پوشیده، آورده می شود و برای اهل خود و نمازگزارش شفاعت می کند. زمانی خواهد آمد که این مسجد، مصلای حضرت مهدی (ع) و هر مومنی خواهد شد و هیچ مومنی باقی نخواهد ماند، مگر این که در این مسجد نماز می خواند یا در آرزوی آن است. اگر مردم برکت آن را می دانستند از چهارگوشه جهان حتی با کشیدن خود روی برف و یخ، به این مسجد می آمدند.